نظريه ارسطو

ارسطو ، در باب اخلاق ، نظريه " سعادت " را طرح كرده است . او مدعی‏
است انسان طالب سعادت است نه خوبی ( خير ) . و به تعبير بعضی ( 1 )
از نظر ارسطو ، خوبی همان سعادت است .
هر چند تعريفی از ارسطو درباره سعادت نديده‏ايم ، اما می‏دانيم كه‏
سعادت عبارت است از بهره‏مند شدن حداكثر از خوشيهای ممكن او دوری گزيدن‏
حداكثر از ناخوشيها و ناملايمات به قدر امكان . و البته خوشی و ناخوشی‏
محدود به لذات و آلام جسمانی نيست ، لذات و آلام عقلانی و روحانی بالاترين‏
لذتها و آلام است .
آنچه انسان آرزو می‏كند و در جستجوی آن است سعادت است نه خير و كمال‏
. محال است كه آدمی چيزی را كه معتقد باشد
پاورقی :
. 1 تاريخ فلسفه غرب ، ج 1 ص . 344

ضد سعادت ، يعنی شقاوت و بدبختی است آرزو كند و در جستجوی آن باشد .
لذت شرط سعادت است ، اما عين سعادت نيست ، زيرا بسياری از لذات به‏
دنبال خود آلام بزرگتر می‏آورد و يا مانع لذات بيشتر و عميقتر و يا
بی‏شائبه‏تر می‏شود .
اكنون بايد ديد راه تحصيل سعادت چيست ؟ علم اخلاق عبارت است از علم‏
راه تحصيل سعادت .
ارسطو معتقد است :
" فضائل وسائلی هستند كه برای رسيدن به هدفی كه سعادت باشد ، چون‏
هدف چيزی است كه ما آن را آرزو می‏كنيم و وسيله چيزی است كه درباره‏اش‏
می‏انديشيم و آن را بر می‏گزينيم . اعمال مربوط به وسيله بايد انتخابی و
اختياری باشد . پس رعايت فضائل مربوط به وسيله است " ( 1 ) .
ارسطو اخلاق را ، و در حقيقت " راه وصول به سعادت " را ، رعايت‏
اعتدال و حد وسط می‏داند . می‏گويد : فضيلت يا اخلاق حد وسط ميان افراط و
تفريط است . او معتقد است هر حالت روحی يك حد معين دارد كه كمتر از
آن و يا بيشتر از آن رذيلت است و خود آن حد معين فضيلت است . مثلا ة
شجاعت " كه مربوط به قوه غضبيه است و هدف قوه غضبيه دفاع از نفس‏
است حد وسط ميان " جبن " و " تهور " است ، و " عفت " كه مربوط
به قوه شهويه است ، حد وسط ميان " خمود " و " شره " است ، و ة
حكمت " كه مربوط به قوه عاقله است حد وسط ميان " جربزه " و " بلاهت‏
" است . و همچنين " سخاوت " حد وسط ميان " بخل " و " اسراف "
است ، و " تواضع " و
پاورقی :
. 1 تاريخ فلسفه غرب ، ج 1 ، ص . 354

" فروتنی " حد وسط ميان "تكبر" و " تن به حقارت دادن " است (1) .
ارسطو ، برخلاف افلاطون ، معتقد است كه علم و معرفت برای تحصيل فضيلت‏
شرط كافی نيست ، علاوه بر آن بايد نفس را به فضيلت تربيت كرد ، يعنی‏
بايد در نفس ملكات فضائل را ايجاد نمود ، بايد كاری كرد كه نفس به‏
فضائل كه رعايت اعتدالها و حد وسطها است ، عادت كند و خوبگيرد ، و اين‏
كار با تكرار عمل ميسر می‏شود .
شك نيست كه نظريه ارسطو جزئی از حقيقت را دارد ، ولی شايد ايراد
عمده‏ای كه می‏توان بر نظريه اخلاقی ارسطو گرفت اين است كه ارسطو كار علم‏
اخلاق را تنها تعيين بهترين راهها ( يعنی راه وسط ) برای وصول به مقصد كه‏
سعادت است دانسته است . يعنی ارسطو مقصد را تعيين شده دانسته است .
اخلاق ارسطوئی به انسان هدف نمی‏دهد ، راه رسيدن به هدف را می‏نماياند ، و
حال آنكه ممكن است گفته شود كه يك مكتب اخلاقی وظيفه دارد كه هدف‏
انسان را هم مشخص كند ، يعنی چنين نيست كه انسان از نظر هدف نيازی به‏
راهنمائی نداشته باشد .
به علاوه ، در اخلاق ارسطوئی ، از آن نظر كه هدف را سعادت تعيين كرده‏
است و فرض را بر اين دانسته است كه انسان دائما در پی خوشبختی خويش‏
است ، بايد بهترين راه وصول به خوشبختی را به او نشان داد ، در حقيقت‏
اساسی‏ترين عنصر اخلاق يعنی قداست را از اخلاق گرفته است . " اخلاق ة
قداست خود را ، از راه نفی " خودی " و " خودخواهی " و به عبارت‏
ديگر از راه بيرون
پاورقی :
. 1 برای تعيين حد وسطها و افراط و تفريطها در اخلاق ، رجوع شود به‏
كتاب " جامع السعادات " مرحوم حاج ملاهادی نراقی ، و به جلد اول ة
الميزان " .

آمدن از " خود محوری " دارد ، و حال آنكه در اخلاق ارسطوئی ، نظريه‏
اينكه تنها هدف سعادت شناخته است ، برگرد " خود محوری " دور می‏زند .
برخی بر اخلاق ارسطوئی ايراد ديگری گرفته‏اند ( 1 ) ، مدعی شده‏اند كه همه‏
اخلاق فاضله را نمی‏توان با معيار " حد وسط " توجيه كرد . مثلا راستگوئی‏
حد وسط ميان كدام افراط و تفريط است . راستگوئی خوب است و دروغگوئی كه‏
نقطه مقابل آن است ( نه طرف افراط يا تفريط آن ) بد است .
بعد از سقراط ، علاوه بر مكتب فلسفی افلاطون و مكتب فلسفی ارسطو ،
نحله‏های ديگر فلسفی نيز پديد آمد . اين نحله‏ها هر كدام درباره مسائل‏
منطقی و فلسفی و اخلاقی از خود نظرياتی دارند كه به نام آنها معروف است‏
. اين نحله‏ها عبارت است از : كلبيون ، شكاكان ، اپيكوريان ، رواقيان .
ما بحث خود را از نظريه اخلاقی كلبيون آغاز می‏كنيم .

نظريه كلبيون

گروهی از فلاسفه را " كلبيون " می‏خوانند . اين كلمه جمع " كلبی " و
" كلبی " منسوب به " كلب " به معنی سگ است . اين نام به مناسبتی‏
به آنها داده شده كه عن قريب توضيح خواهيم داد .
سردسته كلبيها مردی است به نام " ديوگنس " يا " ديوژن ة
پاورقی :
. 1 برتراند راسل ، تاريخ فلسفه غرب ، ج 1 ، ص . 343

كه در كتب عربی از او به " ديوجانس " تعبير می‏شود . اين مكتب بيشتر
به نام او شهرت دارد . ولی ديوژن استادی دارد به نام " انتيس تنس ة
كه شاگرد سقراط بوده است . می‏گويند :
" او تا پس از مرگ سقراط در محفل اشرافی شاگردان وی به سر می‏برد ،
اما چون سالهای جوانی را پشت سرگذاشت ديگر جز خوبی صاف وساده ، هيچ‏
چيز را نمی‏پذيرفت ، با كارگران محشور شد و جامه آنان به تن كرد ، به‏
زبانی كه مردم درس نخوانده نيز بفهمند در كوی و برزن به موعظه پرداخت ،
فلسفه‏های دقيق در نظرش بی ارزش بود ، بازگشت به طبيعت اعتقاد داشت و
در اين اعتقاد افراط می‏كرد ، می‏گفت بايد نه دولت وجود داشته باشد ، نه‏
مالكيت خصوصی ، نه زناشوئی ، نه دين . می‏گفت ترجيح می‏دهم مجنون باشم ،
عياش نباشم " ( 1 ) .
ديوژن ، شاگرد انتيس تنس است . معتقد بود كه از تمدن بايد فرار كرد
و در حقيقت می‏خواست در شيوه و روش زندگی مانند حيوانات زندگی كند و
درباره او نوشته‏اند كه " بر آن شد كه همچون سگ زندگی كند " ( 2 ) .
لغت " كلبی " اولين بار بر او اطلاق شد .
فلسفه كلبيان ، براساس " شريعت نسبی " موجودات ، يعنی براساس‏
زيانبار بودن ، آنها برای انسان است . سعادت انسان را هر چه بيشتر در
رهائی و آزادی و استغنای انسان از متاع دنيا می‏دانستند . فضيلت را تنها
در يك چيز می‏دانستند و آن غنای نفس است ، ولی غنای نفس را در اين‏
می‏دانستند كه عملا هم انسان خود را از
پاورقی :
. 1 راسل ، تاريخ فلسفه غرب ، ج 1 ، ص . 452
. 2 همان كتاب ، ص . 453

كالاهای اين جهان دور نگهدارد و جهان را عملا رها سازد . در حقيقت شعار
آنها را بايد در اين مصراع ناصر خسرو جست : " رهائيت بايد رها كن جهان‏
را " .
متقدمان از كلبيان ، از قبيل انتيس تنس و ديوژن اگر چه سادگی و بی‏
نيازی را توصيه می‏كردند ، درستكاری را كنار ننهاده بودند ، ولی متأخران‏
آنها نسبت به همه چيز لاقيد و سهل انگار شده بودند حتی اصول درستكاری .
بی اعتنائی به همه انسانها و همه اصول و همه عواطف را داخل در مفهوم‏
استغنا و آزادگی كرده بودند . از مردم قرض می‏گرفتند و نمی‏دادند . با
زبان مردم را آزار می‏دادند . لهذا تدريجا كلمه " كلبی " مفهوم " سگ‏
منشی " به خود گرفت .
كلبيان روش اخلاقی و در حقيقت حكمت عملی خود را از سادگی آغاز كردند
و تدريجا به بی غمی و بی عاطفگی و متأثر نشدن در غم خويشان و دوستان كشيد
و بالاخره به رفتاری ددمنشانه در مورد ديگران منتهی شد .
در جوهر اخلاق كلبی ، تا آنجا كه به " استغناء نفس " مربوط می‏شود ،
عنصری درست می‏توان يافت ، ولی آنجا كه به نام " استغناء نفس ة
عواطف و احساسات لطيف انسانی نفی می‏شود و كم كم رفتارهای ضد عاطفی‏
مجاز شمرده می‏شود ، و آنجا كه از " استغناء نفس " به عنوان گريز از
جامعه و مبارزه با تمدن تعبير می‏شود ، مسلما عناصری نادرست در اين مكتب‏
راه يافته است .
مجموعا فلسفه‏هائی از قبيل فلسفه اخلاقی كلبی در هر جامعه رخنه كند ،
مسلما لطمه عظيم وارد می‏آورد .

نظريه شكاكان

پيشرو اين مكتب مردی است به نام " پيرهون " كه مدتی در سپاه اسكندر
خدمت كرده است . مكتب شك در حكمت عملی همان راهی را رفته است . در
حكمت نظری رفته است . در حكمت نظری معتقد است هيچ اصلی و هيچ مطلبی‏
قابل اثبات نيست ، نه به حس می‏توان اعتماد كرد و نه به عقل ، زيرا هم‏
حس خطا می‏كند و هم عقل . در حكمت عملی نيز معتقد است هيچ نوع عملی را
بر عمل ديگر عقلا نمی‏توان ترجيح داد . نمی‏توان اثبات كرد فلان عمل صواب‏
است و فلان عمل خطا . مثلا نمی‏توان واقعا به دليل عقل ثابت كرد كه راستی‏
بر دروغ ، امانت بر خيانت ، عدالت بر ستم ترجيح دارد .
فلسفه شك ، از نظر تأثير عملی منجر به خودپرستی و خودپائی می‏شود ،
همچنانكه برخی شكاكان ، صريحا فتوا داده‏اند .
يكی از شكاكان به نام " كارنيادس " می‏گويد :
" هنگام شكستن كشتی ، انسان ممكن است جان خود را به قيمت جان ضعيفتر
از خود نجات دهد ، و اگر چنين نكند احمق است . اگر شما در حال فرار از
دشمن فاتح ، اسب خود را از دست داده باشيد اما ببينيد كه همقطار
زخميتان بر اسبی سوار است ، چه خواهيد كرد ؟ اگر صاحب عقل و منطق باشيد
او را از اسب به زير می‏كشيد و خود سوار می‏شويد ، عدالت هر چه می‏خواهد
بگويد " ( 1 ) .
پاورقی :
. 1 تاريخ فلسفه غرب ، ج 1 ، ص . 462

چنانكه ملاحظه می‏شود ، اگر مقصود ما از اخلاق ، " چگونه زيستن " باشد ،
مكتب شكاكان صاحب نظريه است و آن اينكه : خوب و بد ، باارزش و بی‏
ارزش ، مفهومهای خالی ، و لااقل غير قابل اثباتند ، پس آنچنان بايد
زيست كه منافع خود را بهتر می‏توان حفظ كرد .
اما اگر مقصود ما از نظريه اخلاقی اين باشد كه : " چگونه بايد زيست كه‏
مقدس و با ارزش و متعالی باشد " مكتب اهل شك فاقد نظريه اخلاقی است.

نظرات شما عزیزان:

نام :

آدرس ایمیل:

وب سایت/بلاگ :

متن پیام:

نظر خصوصی

 کد را وارد نمایید:

 

 

 

عکس شما

آپلود عکس دلخواه: